قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) به‌عنوان یکی از نوآوری‌های مهم فناوری بلاکچین، تحولات گسترده‌ای در حوزه‌های حقوقی، اقتصادی و فناوری ایجاد کرده‌اند. این قراردادها که به‌صورت خودکار و بر اساس کدهای برنامه‌نویسی اجرا می‌شوند، امکان انجام تراکنش‌ها و توافقات بین طرفین را بدون نیاز به واسطه فراهم می‌کنند. با این حال، علیرغم مزایای فراوانی که قراردادهای هوشمند ارائه می‌دهند، اختلافات ناشی از اجرای این قراردادها نیز اجتناب‌ناپذیر است. در این زمینه، داوری به‌عنوان یکی از روش‌های حل اختلاف، نقش مهمی در مدیریت و رفع اختلافات مربوط به قراردادهای هوشمند ایفا می‌کند. این نوشتار به بررسی مفاهیم، چالش‌ها و رویکردهای مرتبط با داوری اختلافات این نوع قراردادها می‌پردازد.
مفهوم قراردادهای هوشمند و ویژگی‌های آن‌ها
قراردادهای هوشمند برنامه‌های کامپیوتری‌ای هستند که بر روی بلاکچین اجرا شده و شرایط توافق بین طرفین را به‌صورت خودکار و بدون نیاز به واسطه اجرا می‌کنند. این قراردادها بر اساس کدهای برنامه‌نویسی نوشته شده و به‌محض تحقق شرایط از پیش تعیین‌شده، به اجرا در می‌آیند. ویژگی‌های اصلی قراردادهای هوشمند شامل شفافیت، امنیت، غیرمتمرکز بودن و خوداجرایی است. این ویژگی‌ها موجب شده‌اند که قراردادهای هوشمند در حوزه‌هایی مانند امور مالی، املاک، بیمه و حقوق مالکیت فکری به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گیرند.با این حال، مانند هر نوع قرارداد دیگر، قراردادهای هوشمند نیز ممکن است با اختلافات و چالش‌هایی مواجه شوند. این اختلافات می‌توانند ناشی از خطاهای برنامه‌نویسی، تفسیر نادرست مفاد قرارداد، تغییر شرایط خارجی یا سوءاستفاده یکی از طرفین باشند. در چنین مواردی، نیاز به مکانیسم‌های کارآمد و مؤثر برای حل اختلافات احساس می‌شود.
چالش‌های حل اختلاف در قراردادهای هوشمند
حل اختلافات مربوط به قراردادهای هوشمند با چالش‌های منحصربه‌فردی همراه است. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، غیرمتمرکز بودن بلاکچین و قراردادهای هوشمند است. ازآنجاکه بلاکچین فاقد یک مرجع مرکزی است، حل اختلافات نیازمند رویکردهایی است که با این ویژگی سازگار باشند. علاوه بر این، ماهیت خوداجرایی قراردادهای هوشمند باعث می‌شود که در برخی موارد، اختلافات پس از اجرای قرارداد ایجاد شوند و این امر پیچیدگی‌های خاصی به همراه دارد.چالش دیگر، تفسیر مفاد قراردادهای هوشمند است. ازآنجاکه این قراردادها بر اساس کدهای برنامه‌نویسی نوشته شده‌اند، تفسیر آن‌ها ممکن است برای افراد غیرمتخصص دشوار باشد. این موضوع به‌ویژه در مواردی که اختلافات ناشی از خطاهای برنامه‌نویسی یا ابهام در مفاد قرارداد باشد، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. علاوه بر این، قراردادهای هوشمند ممکن است تحت قوانین مختلفی قرار گیرند که این امر نیز بر پیچیدگی حل اختلافات می‌افزاید.
داوری به‌عنوان روش حل اختلاف
داوری یکی از روش‌های جایگزین حل اختلاف (ADR) است که در سال‌های اخیر به‌طور فزاینده‌ای مورد توجه قرار گرفته است. این روش، که مبتنی بر توافق طرفین برای ارجاع اختلاف به یک داور یا هیئت داوری است، مزایای متعددی از جمله سرعت، انعطاف‌پذیری و محرمانه بودن دارد. در حوزه قراردادهای هوشمند، داوری می‌تواند به‌عنوان یک روش کارآمد برای حل اختلافات مورد استفاده قرار گیرد.یکی از مزایای اصلی داوری در این حوزه، انعطاف‌پذیری آن است. داوری این امکان را فراهم می‌کند که اختلافات بر اساس قوانین و رویه‌های مورد توافق طرفین حل شوند. این امر به‌ویژه زمانی اهمیت دارد که قراردادهای هوشمند تحت قوانین مختلفی قرار گرفته باشند. علاوه بر این، داوری می‌تواند به‌صورت آنلاین و از طریق پلتفرم‌های دیجیتال انجام شود که این امر با ماهیت غیرمتمرکز و دیجیتال قراردادهای هوشمند سازگار است.
رویکردهای نوین در داوری قراردادهای هوشمند
با توجه به چالش‌های خاص قراردادهای هوشمند، رویکردهای نوینی در حوزه داوری این نوع قراردادها توسعه یافته‌اند. یکی از این رویکردها، استفاده از داوری آنلاین یا داوری دیجیتال است. این روش که مبتنی بر پلتفرم‌های دیجیتال است، امکان حل اختلافات را به‌صورت سریع و کارآمد فراهم می‌کند. پلتفرم‌هایی مانند Kleros و Jur به‌طور خاص برای حل اختلافات مربوط به قراردادهای هوشمند طراحی شده‌اند و از فناوری بلاکچین برای افزایش شفافیت و امنیت فرآیند داوری استفاده می‌کنند.رویکرد دیگر، استفاده از داوری مبتنی بر کد (Code-Based Arbitration) است. در این روش، فرآیند داوری به‌صورت خودکار و بر اساس کدهای برنامه‌نویسی انجام می‌شود. این رویکرد، که با ماهیت خوداجرایی قراردادهای هوشمند سازگار است، امکان حل اختلافات را به‌صورت سریع و بدون نیاز به دخالت انسان فراهم می‌کند. بااین‌حال، این روش نیز با چالش‌هایی مانند امکان خطا در کدهای برنامه‌نویسی و نیاز به تفسیر مفاد قرارداد مواجه است.
چالش‌های حقوقی و قانونی
داوری اختلافات مربوط به قراردادهای هوشمند با چالش‌های حقوقی و قانونی متعددی همراه است. یکی از این چالش‌ها، تعیین قانون حاکم بر داوری است. ازآنجاکه قراردادهای هوشمند ممکن است تحت قوانین مختلفی قرار گیرند، تعیین قانون حاکم بر داوری می‌تواند پیچیده باشد. علاوه بر این، اجرای آرای داوری در حوزه قراردادهای هوشمند نیز با چالش‌هایی مواجه است. در برخی موارد، ممکن است اجرای رأی داوری نیاز به مداخله مراجع قضایی داشته باشد که این امر با ماهیت غیرمتمرکز بلاکچین در تضاد است.چالش دیگر، محرمانه بودن فرآیند داوری است. درحالی‌که محرمانه بودن یکی از مزایای اصلی داوری محسوب می‌شود، این امر ممکن است با نیاز به شفافیت در حوزه بلاکچین و قراردادهای هوشمند در تضاد باشد. در برخی موارد، ایجاد تعادل بین محرمانه بودن و شفافیت در فرآیند داوری ضروری به نظر می‌رسد.